عبور از تولید سنتی، کلید تحول در صنعت فولاد ایران
در تاریخ
1404-07-16 13:48:29
صنعت فولاد ایران امروز در نقطه‌ای حساس از تاریخ خود ایستاده است؛ صنعتی با ظرفیت‌های عظیم، اما گرفتار در چرخه‌ای از تولید سنتی و وابستگی به محصولات کم‌ارزش. این صنعت که زمانی نماد پیشرفت صنعتی کشور بود، اکنون بیش از هر زمان دیگری نیازمند بازتعریف مسیر و تغییر رویکرد است.
دهه‌ها تمرکز بر تولید فولادهای معمول، هرچند موجب تأمین نیاز داخلی و ایجاد اشتغال شده، اما از منظر اقتصادی و رقابت جهانی، بازدهی بالایی نداشته است. بر اساس داده‌های رسمی، بیش از ۸۵ درصد از سبد محصولات فولادی ایران را فولادهای معمول تشکیل می‌دهند و سهم فولادهای خاص و آلیاژی کمتر از ۱۵ درصد است. این در حالی است که در کشورهای صنعتی همچون آلمان، ژاپن، کره جنوبی و چین، سهم فولادهای پیشرفته از کل تولید بیش از ۴۵ درصد است. این اختلاف چشمگیر، بیانگر فاصله قابل توجه صنعت فولاد ایران با مسیر جهانی توسعه کیفی است.
چالش اصلی؛ کمیت بالا، کیفیت پایین
رشد ظرفیت تولید فولاد خام ایران در سال‌های اخیر به کمتر از سه درصد در سال رسیده است. در ظاهر این رقم نشانه رکود کمی است، اما در عمق ماجرا، مشکل بزرگ‌تری نهفته است: توقف در مسیر کیفیت. در حالی‌که بسیاری از کشورها سرمایه‌گذاری گسترده‌ای بر فناوری‌های نوین فولاد، هوشمندسازی خطوط تولید و تولید محصولات با ارزش افزوده بالا انجام داده‌اند، ایران هنوز بخش عمده‌ای از توان خود را صرف تولید فولادهای پایه می‌کند.
این الگو در کوتاه‌مدت شاید پاسخگوی نیاز بازار داخلی باشد، اما در بلندمدت، سودآوری صنعت فولاد ایران را کاهش داده و توان رقابت جهانی آن را تهدید می‌کند. بازارهای جهانی امروز به‌دنبال فولادهایی هستند که ویژگی‌های خاص مهندسی، مقاومت بالا و کاربردهای صنعتی متنوع داشته باشند.
مسیر آینده؛ از فولاد خام تا فولاد خاص
راه نجات فولاد ایران در عبور از تولید صرف و حرکت به سمت مهندسی ارزش نهفته است. آینده این صنعت در گرو توسعه کیفی، تنوع محصول و نوآوری در فرآیند تولید است. فولادهای ضدزنگ، مقاوم به خوردگی و حرارت، فولادهای سبک و فوق‌مقاوم برای صنایع خودرو، انرژی‌های نو و هوافضا از جمله محصولاتی هستند که می‌توانند ایران را در مسیر رقابت جهانی قرار دهند.
اما این گذار نیازمند تغییراتی بنیادین است:
افزایش سهم فولادهای خاص از ۱۵ به ۳۰ درصد طی پنج سال آینده، از طریق بازطراحی خطوط تولید و تربیت نیروی متخصص.
ایجاد کنسرسیوم تحقیق و توسعه (R&D) میان کارخانه‌های بزرگ، دانشگاه‌ها و سازمان‌های استاندارد برای تولید دانش‌بنیان و محصول محور.
سرمایه‌گذاری هدفمند در فناوری‌های نوین نظیر هوش مصنوعی در کنترل کیفیت، کوره‌های الکتریکی کم‌مصرف و فرآیندهای سبز سازگار با محیط زیست.
برندسازی بین‌المللی فولاد ایران برای ورود مؤثر به بازارهای اروپایی، آسیای جنوب شرقی و خاورمیانه.
اقتصاد دانش‌بنیان در خدمت فولاد
در دنیای امروز، تولید فولاد دیگر فقط یک فرآیند صنعتی نیست؛ بلکه به عرصه‌ای از رقابت فناورانه تبدیل شده است. کشورهایی مانند ژاپن و کره جنوبی توانسته‌اند با اتکا به دانش مهندسی و نوآوری، از هر تن فولاد تولیدی چندین برابر ارزش افزوده ایجاد کنند. در مقابل، صنعت فولاد ایران هنوز با چالش وابستگی به انرژی ارزان و مواد خام روبه‌رو است.
برای تغییر این وضعیت، باید اقتصاد دانش‌بنیان به محور تصمیم‌سازی در زنجیره فولاد تبدیل شود. جذب نخبگان، همکاری با شرکت‌های فناور و استفاده از ظرفیت استارتاپ‌های صنعتی می‌تواند موتور محرک این تحول باشد.
رقابت جهانی و فرصت‌های صادراتی
بازار فولاد جهانی در حال دگرگونی است. حرکت به سمت فولاد سبز، کاهش انتشار کربن و تقاضا برای فولادهای سبک و مقاوم، فرصت تازه‌ای برای کشورهایی است که زودتر از دیگران مسیر نوآوری را آغاز کنند. ایران با دارا بودن منابع انرژی، نیروی انسانی متخصص و موقعیت ژئوپلیتیکی ممتاز، می‌تواند از این روند جهانی بهره ببرد؛ اما تنها در صورتی که از تولید سنتی فاصله بگیرد.
اگر صنعت فولاد ایران به‌جای صادرات مواد خام، به صادرات دانش و محصول نهایی بپردازد، ارزش اقتصادی هر تن فولاد چندین برابر خواهد شد و تراز تجاری کشور به شکل محسوسی بهبود می‌یابد.
تجربه کشورهای موفق نشان می‌دهد که توسعه پایدار در گرو کیفیت است، نه صرفاً کمیت. امروز زمان آن رسیده که صنعت فولاد ایران از مرحله تولید انبوه عبور کند و به سمت تولید هوشمند، تخصصی و صادرات‌محور حرکت کند.
این مسیر نیازمند اراده ملی، سرمایه‌گذاری هدفمند و نگاه فناورانه است. اگر این اصول در سیاست‌گذاری‌های صنعتی نهادینه شوند، می‌توان امیدوار بود که تا یک دهه آینده، فولاد ایران نه تنها در خاورمیانه، بلکه در جمع تولیدکنندگان پیشرو جهان قرار گیرد.